خاک موجود زندهای که برای سرپا ماندن این کره و ساکنان آن وجودش بسیار مهم و حیاتی تلقی میشود. به همین منظور بسیاری از متحصصین و مهندسین این حوزه در بخش کشاورزی بیشتر از قبل همهی تلاش خود را میکنند تا نه تنها از مقدار آن کم و کمتر نشود بلکه بتوانند کای کنند ذرات خاک باارزش بیشتری در دل این کره پهناور یعنی زمین به وجود آید. به همین خاطر بر ما واجب است که عوامل خاکسازی را بشناسیم و برای تقویت آنها از هیچ کوششی دریغ نکنیم.
حال به موضوع مقاله یعنی بررسی 5 فاکتور تشکیلدهندهی خاک بپردازیم.
5 فاکتور تشکیل دهنده خاک در خصوص شکلگیری خاک نقش بسیار مهمی دارند که در ادامه مطلب یک به یک به آن اشاره کرده و توضیحاتی کوتاه در مورد آنها برایتان ارائه خواهیم کرد.
ناگفته نماند که در کنار این پنج فاکتور، عوامل فیزیکوشیمیایی، بیولوژیکی در ایجاد soil هم نقش مهمی را خلق میکند.
در همین ابتدا بگوییم که رابطه آن 5 عامل با تشکیل خاک طی تغییرات زمانی و مکانی بر هم اثر گذاشته که رابطه زیر را بین 5 عامل خاکسازی ایجاد میکند.
Soil= f(C,T,R,P,O)
سنگ مادر (Parent material)
هر سنگی که بر روی هر منطقه از زمین وجود دارد از نظر بافت، ساختار و مقاومت با هم متفاوت هستند. سنگ مادر به عنوان منشاء اصلی تشکیلدهندهی هر خاک است. یعنی سنگ مادر آن خاک خاص در اولویت است، چرا که طی گذر زمان آن سنگ دستخوش تغییر شده و به طور حتم خاک متفاوتی را هم از خود به نمایش خواهد گذاشت.
به همین علت است که سنگ مادر به نوعی ماده اولیه هر خاک را تعریف میکند. از همین منظر میتوان به پیر یا جوان بود آن خاک در منطقه مورد نظر هم پی برد. یعنی اگر سنگ مادر با خاک فعلی منطقه متفاوت نباشد، یعنی خاک جوان است. در حالی که مواد تشکیل دهنده سنگ مادر با خاک فعلی تفاوتهایی داشته باشد سریع میتوان متوجه شد که خاک در طی زمان دست خوش تغییر شده که با سنگ مادر خود مطابقت نمیکند.
بایستی در جریان باشیم عامل سنگ مادر که یکی از از فاکتورهای تشکیل دهندهی خاک است، علاوه بر اینکه مراحل تکامل یک خاک را نشان میدهد. از سوی دیگر بر جنس، بافت و نفوذپذیری آن خاک هم اثر خواهد گذاشت.
اقلیم(آب و هوا) (Climate)
یکی دیگر از عوامل تشکیل دهندهی خاک آب و هوا میباشد. در بخش اقیلم یا آب و هوا که در تشکیل خاک نقش ایفا میکند، این عامل سازنده خاک خود به چند بخش تقسیم میشود. در این قسمت میتوان به عواملی رطویت، درجه حرارت، باد و پوشش گیاهی که در شکل گیری خاک بیتأثیر نیستند و میتواند خاک را تشکیل دهد که قدری در مورد اهمیت رطوبت در ساختن خاک نکاتی را مطرح میکنیم.
-رطوبت:
در مورد رطوبت که فاکتور مهمی در ایجاد خاک است میتوان چنین گفت، در همان مراحل اولیه سنگ قرار است به قطعات کوچکتر تبدیل شود و به مرور خاک را تشکیل دهد، البته که آب نقش مهمی را در به وجود آوردن ذرات خاک بازی میکند. این موضوع را میتوان در بخش هوادیدگی فیزیکی و شیمیایی به وضوح مشاهده کرد.
از طرفی، زمانی که رطوبت خام کم و در مقابل درجه حرارت خاک بالاست و یا برعکس که این اتفاق میافتد به نوعی موجب میشود خاک آرام آرام در زمین شکل بگیرد.
دما و بارش بر سرعت نفوذ آب در سنگ و شکل گیری خاک اثر میگذارد. همین حرکت عاملی میشود تا خواص مواد معدنی و آلی خاک دستخوش تغییر شوند و به تدریج خاک با تغییراتی در گذر زمان به وجود آید.
از طرفی، هر چقدر دمای منطقه گرمتر باشد، سرعت شکل گیری خاک هم افزایش میآید.
پستی و بلندی (Topography)
شاید در ابتدا عامل پستی و بلندی را در راستای تشکیل خاک ناچیز تصور کرد، ولی اینگونه نیست.
چرا که پستی و بلندی منطقه، عناصری چون دما و رطوبت را دچار تغییر و نوسان میکند. همین خود عاملی میشود تا خاکهای مناطق پست با خاکهای مناطق مرتفع در پیر و جوان بودن خاک هم تأثیر داشته باشد.
از سوی دیگر، میزان آبی که در خاک موجود است در میزان تبخیر و تعرق آن در خاک تأثیر میگذارد. تبخیر حاصل بخار آب حاصل از سطح خاک و تعرق، آب تعرق شده توسط گیاهان در حال رشد در خاک است. زمانی که هم دما افزایش یابد به عبارتی تبخیر و تعرق در خاک افزایش میآید و آب کمتری در خاک در جریان میباشد.
درجه و درصد شیب در یک منطقه هم میتواند در فرسایش و رسوب خاک نقش داشته باشد.
خاک هایی که در ضلع شمالی منطقهای قرار دارند، تا حدودی زیادی در حرکت آب در خاک اثر میگذارد و به مرور در کم یا زیاد شدن وشگل گیری ذرات خاک اثر میگذارد. به عنوان مصال مناطق شمالی آب بیشتری در خاک نگه میدارد. یعنی تبخیر کم، آب زیاد و به طور حتم پوشش گیاهی هم در این مناطق از میزان خوبی برخوردار است. در مقابل مناطق جنوبی به جهت تابش مستقیم خاک برعکس موقعیت ضلع شمالی در این خاکهای ضلع جنوبی منطقه حاکم است.
موجودات زنده (Organism)
موجودات موجود در خاک در عین حال که میتوانند سرعت شکل گیری را افزایش دهند و از سویی هم میتوانند سرعت تشکیل خاک را کند و کندتر کنند. به عنوان مثال میکروارگانیسیمهایی که در خاک در حال زیست هستند میتوانند در تسهیل واکنشهای شیمیایی نقش داشته باشند و با دفع مواد آلی در تشکیل خاک نقش مؤثری داشته باشند و در موضوع نفوذ آب در خاک عملکرد خوبی از خود به نمایش بگذراند.
به عنوان مثال، در جنگل یا دشت که پوشش گیاهی وجود دارد. در جنگل که در مناطق پربارش به وجود میآید. و چون حرکت آب در نواحی ریشه است به همین خاطر ماده آلی کمتری ایجاد میگردد. در حالی که در دشت مقدعر پوشش گیاهی در مقایسه با جنگل کمتر است. علفهای موجود در دشت در تلاش هستند که با حرکت کند آب در خاک از آن استفاده کنند. یعنی آب در سطح نسبت به عمق در دشت کمتر است. به همین خاطر مواد آلی در عمق در مقایسه با سطخ خاک بیشتر در حال تشکیل خاک است و همین موضوع سبب میشود و خاک هم بیشتر ایجاد شود.
بخش زیادی از رخدادهای فیزیکوشیمیایی که در خاک اتفاق میافتد به این فاکتور خاکسازی مرتبط است.
وقتی صحبت از موجودات زنده میشود، باکتریها، قارچها، میکروبها و … را عنوان میکنیم. خود ریشهی گیاهان که در خاک نفوذ میکند، از سوی دیگر باعث تغییرات در خاک و نیز تغییرات فیزیکوشیمیایی در خاک میشوند.
در میان در این که انسان در کنار سایر موجودات زنده تا حدودی در شکل گیری خاک نقش داشته و دارد. با این وجود، بسیاری اوقات انسان با حضورش در این کره سبب تخریب تدریجی خاک میشود و به نوعی این تخریب بیش از حد و غیرقابل کنترل است. کارهایی مثل قطه بیش از حد درختان در جنگل، چرای بیرویه دام و بهره برداری بیش از زمینها و … از خیلی جهات سبب تخریب خاک میشود.
زمان(Time)
بایستی بیان شود که زمان به تنهایی در شکلگیری خاک نقشی ندارد، ولی به مرور در کنار عوامل که از آنها یاد شد میتواند در تکامل خاک نقش خود را به خوبی نشان دهد. به نوعی میتوان گفت عامل زمان با گذشت آن طی روزها، ماهها و سالها در تکامل پروفیل خاک نقش مهمی را ایفا میکند.
